‘Ondanks ongemak met elkaar aan tafel blijven’

In Tilburg werken de gemeente, Enexis, Brabant Water en KPN Netwerk gezamenlijk aan een grootschalige ondergrondse verbouwing van de binnenstad. De samenwerking is verankerd in 013Infra. Ruim vijftig straten gaan op de schop. Een aantal daarvan van gevel tot gevel, omdat daar vervanging van gas- en waterleidingen, verzwaring van het elektriciteitsnetwerk, uitbreiding van de glasvezelnetwerken en klimaatadaptatiemaatregelen gepaard gaan met vervanging van de riolering. Een project waarbij de samenwerkende partijen lessen en ervaringen uit de praktijk op verschillende niveaus verder brengen.

Met 013Infra is op drie niveaus samenwerking gezocht. Op project-, proces- en directieniveau. Wilbert Wouters, afdelingshoofd Ruimtelijke uitvoering bij de gemeente Tilburg en Dirk van de Reepe, vestigingsmanager Brabant-Midden bij Enexis, lichten toe hoe het onderscheid tussen die niveaus, steeds duidelijker maakt welke lessen en ervaringen kunnen worden meegenomen naar andere projecten of op grotere schaal, als voorbeeld kunnen dienen voor opgaven elders in het land. “De sanerings- en uitbreidingsopgave in Tilburg is niet uniek. In tientallen binnensteden moeten duizenden kilometers kabels en leidingen vervangen worden.”

Gestapelde opgaven

In Tilburg komen alle ontwikkelingen die van invloed zijn op de ondergrondse kabel- en leidingeninfrastructuur samen. Zo heeft de binnenstad een stevige woningbouwopgave en met het oog op het groeiend aantal inwoners en de economische activiteiten in de binnenstad, is verzwaring van het elektriciteitsnetwerk noodzakelijk en groeit ook de behoefte aan 5G-internetverbinding. Met het oog op de klimaatverandering wil de gemeente daarnaast waar mogelijk vergroening realiseren, om hittestress tegen te gaan, het verblijfsklimaat te verbeteren en om robuustere oplossingen te bieden voor opslag en infiltratie van hemelwater.

De meest urgente opgave ligt bij Enexis, dat door het Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) is verplicht om voor 2024 alle grijs-gietijzeren gasleidingen te saneren. Brabant Water gaat mee in de graafwerkzaamheden die daarvoor nodig zijn, zodat in vier jaar tijd stap voor stap gelijktijdig zevenduizend meter aan gas- en waterleidingen vervangen kan worden.

De gemeente Tilburg koos voor de vlucht naar voren en ontwikkelde samen met partners in de ondergrond een integrale aanpak, die ervoor moet zorgen dat de binnenstad de komende jaren zoveel mogelijk gevrijwaard blijft van nieuwe ingrepen in de ondergrond. Wouters: “De laatste vijf jaar is er eigenlijk pas echt druk op de samenwerking ontstaan. We hebben de drukste, meest lastige delen van de stad voor het laatst bewaard.”

Jaren ervaring

De samenwerking tussen de gemeente Tilburg en netbeheerders is niet nieuw. Al in 2013 sloten Tilburg, Enexis en Brabant Water een convenant. Daarbij werd al afgesproken dat de partijen hun plannen jaarlijks voor vier jaar op elkaar afstemmen. Die afstemming kwam bovenop de operationele afstemming die daarvoor al in Synfra-verband plaatsvond. “Het is vooral een afspraak over het werkproces. Wanneer komen welke mensen bij elkaar? Hoe gaan we communiceren? Een gemeente werkt anders dan een netbeheerder, plannen komen op een andere manier tot stand. In het convenant hebben we deze processen bij elkaar gebracht”, zei Marco Klessens, projectleider bij de gemeente Tilburg in 2013 bij het tekenen van het convenant.

De huidige samenwerking is de opmaat voor een convenant 2.0. De partners binnen 013Infra blijven meerjarenplanningen afstemmen en kijken naar ontwikkelingen die daarop van invloed zijn of worden. Aanvullend willen de partijen deeloplossingen zodanig documenteren dat deze herbruikbaar zijn in volgende projecten en/of samenwerkingsverbanden.

“Je komt alleen tot werkbare afspraken als je niet steeds het onderste uit de kan wilt halen”

De samenwerkende partijen hebben ieder hun eigen belangen, planningen en werkwijzen. Van de Reepe: “De kracht van deze samenwerking is dat we ondanks ongemak altijd met elkaar aan tafel blijven zitten. Want het is zeker niet altijd makkelijk. Je komt alleen tot werkbare afspraken als je niet steeds het onderste uit de kan wilt halen.” Wouters: “De basis is het gedeelde belang om de gehele operatie tot een goed einde te brengen en de wil om er samen uit te komen. Dat betekent dat we als gemeente soms een beroep moeten doen op partijen om bijvoorbeeld tot vervanging over te gaan terwijl de afschrijvingstermijn nog niet verstreken is. Dat is geen fijne boodschap, maar anderzijds kan het niet zo zijn dat je als enige blijft liggen en de boel over tien jaar weer helemaal open moet. En natuurlijk weet je als gemeente dat je dan als het ware krediet opneemt bij die partij en dat je op een ander moment op een andere plek compensatie moet bieden.”

Planning en kosten

De afstemming spitst zich toe op de planning en de kosten. Van de Reepe: “Het vervangen van gasleidingen gaat met 10 tot 25 meter per dag. KPN Netwerk kan glasvezel minstens tien keer sneller leggen. Goede afspraken leiden ertoe dat we toch samen kunnen optrekken. En als je samen graaft, kom je vanzelf ook op de vraag wie welk deel van de kosten voor bijvoorbeeld zand, straatwerk en verkeersmaatregelen gaat betalen. De oplossingen zijn heel pragmatisch. De kosten proberen we naar rato te verdelen, waarbij soms de gemeente en soms Enexis ruimhartig moet zijn om eruit te komen.”

Wouters: “We weten elkaar goed te vinden en de afgelopen jaren hadden we het geluk dat we met een redelijk vaste groep mensen konden werken. Dat helpt ook wel.” Tegelijkertijd is het volgens Van de Reepe niet zo dat resultaten alleen afhankelijk zijn van de persoonlijk inzet van betrokkenen: “Vertegenwoordigers van de betrokken partijen moeten mandaat van hun organisatie hebben. Is dat niet of onvoldoende het geval, dan spreken we elkaar daar wel op aan.”

Soms blijkt het nodig dat plooien hoger in de organisatie moeten worden platgestreken. Wouters: “Bij tijd en wijle is intensief directieoverleg nodig. Er is een periode geweest waarin dat wekelijks het geval was, puur om ervoor te zorgen dat het project niet tot stilstand kwam doordat partijen naar elkaar wezen.”

“Soms is het lastig generieke afspraken te maken”

Van de Reepe: “In een aantal gevallen gaat het om oplossingen die niet gemakkelijk naar een ander project zijn te vertalen. Dan is er meestal sprake van specifieke lokale omstandigheden. Zo hebben we in dit project te maken met aanvullende grondsanering na het verwijderen van leidingen van asbestcement. Het was lastig daar generieke afspraken over te maken. We hebben in eerste aanleg per project oplossingen gevonden. Dat werkte, waarna we uiteindelijk wel tot generieke afspraken over aanpak en kostenverdeling zijn gekomen. We zijn vanuit de praktijk tot een berekeningswijze gekomen die ‘top-down’ nooit tot stand zou zijn gekomen. Het zijn vaak kleine stapjes, maar zo kom je wel verder.” Dat strekt zich verder uit dan de huidige werkzaamheden in de binnenstad. Wouters: “Met de ervaring van de WillemII-straat in het achterhoofd gaan we nu een stap verder en besteden we in twee projecten met de gemeente, Enexis en Brabant Water gezamenlijk aan. Het doel is om ook daar weer van te leren.”

Leren binnen organisaties en samenwerkingen

Maar ook op organisatieniveau wordt geleerd in Tilburg. Van de Reepe: “In dit project komen we allerlei maatschappelijk behoeften tegen die we kunnen vertalen naar andere gemeenten. De verzwaring van het elektriciteitsnet is een toekomstgerichte actie. We houden rekening met meer zonnepanelen en laadpalen. Vanuit de gemeente kwam de vraag om openbare verlichting te koppelen aan straatmeubilair daarbij en 5G-stations in lichtmasten moeten de mogelijkheden voor cameratoezicht verbeteren. Daar zouden we bij een solo vervangingsoperatie niet snel gehoor aan hebben gegeven. Het heeft namelijk nogal wat gevolgen. We moeten bijvoorbeeld werkprocedures aanpassen omdat bij zo’n toepassing altijd spanning op een lichtmast staat en het betekent ook dat er juridisch en tarieftechnisch aanpassingen nodig zijn. Dat gaat niet heel snel, maar dit geeft Enexis wel de mogelijkheid om het aanbod in andere gemeenten straks op eenzelfde manier uit te breiden.”

Voor Tilburg zit de winst in een betere afstemming tussen verschillende gemeentelijke afdelingen. Wouters: “Bij een ingreep in de openbare ruimte heb je onder andere te maken met verkeer, evenementen, openbaar groen. Als iedere afdeling sec naar het eigen deel van de organisatie kijkt, wordt het heel lastig om tot overeenstemming te komen. In dit project kijken we allemaal vanuit het belang van de kwaliteit van de gehele binnenstad.”

Resultaten

Het is lastig om samenwerkingsresultaten te claimen en uit te dragen. Voor bewoners of bezoekers van de Tilburgse binnenstad zijn de resultaten van de samenwerking immers vaak niet tastbaar. De winst zit in minder hinder en ongemak, toegenomen veiligheid en een hogere bovengrondse kwaliteit. Van de Reepe: “Het hele proces duurt relatief lang. Bewoners ervaren dat ook zo. Maar daar staat tegenover dat de hele operatie veel langer had geduurd als we alles solo hadden gedaan. Het eindresultaat is ook groter. De gemeente kon hele straten opnieuw ontwerpen en bijvoorbeeld groene blokken creëren. Het in een keer aangaan van de complexiteit van verschillende opgaven betekent bovengronds een hoger kwaliteitsniveau.”