Succesverhalen van werkzaamheden bij kabels, leidingen en bomen

We willen graag kabels, leidingen en bomen in de ondergrond plaatsen. Als het is gelukt alles in de drukke stadse ondergrond te krijgen, moet de grond jaren later vaak weer open voor onderhoud of vervanging, terwijl ontgravingen voor bomen juist niet goed zijn. Werken rondom kabels, leidingen en bomen kan nogal wat conflicterende belangen en vragen opleveren: wie is waarvoor verantwoordelijk, wie draagt de financiële lasten en welke belangen wegen zwaarder?

Tijdens het jubileumcongres, besprak Jarko van Bloois de verschillende lagen van zulke ‘conflicten’ aan de hand van spekkoeklaagjes om het COB-project Samenwerken bij bomen toe te lichten. Samen met projectleider Joost Claassen werkt hij aan een Kennisdocument en Praktijkwijzer over de knelpunten bij kabels, leidingen en bomen en hoe die juridisch en technisch zijn op te lossen. Er is terrein te winnen, maar gelukkig gaat samenwerken in de ondergrond bij knelpunten rondom kabels, leidingen en bomen vaak ook al goed. Er bestaan mooie voorbeelden van goed afgestemde projecten en slimme technische oplossingen. Netbeheerders en de gemeenten Dordrecht, Tilburg en Amsterdam deelden een aantal van hun succesverhalen met ons.

 
Wortels, kabels en leidingen in een sleuf en grondverwijdering met een zuigwagen in de Emmastraat (Dordrecht, 2021). Bron: Gemeente Dordrecht

Begrip creëren tijdens werkzaamheden

Emmastraat Dordrecht

Frans Willemsen is opzichter boomverzorging bij de gemeente Dordrecht. “We zijn ze aan het water geven!”, zeiden de gravers toen er tijdens werkzaamheden naast de bomen een leiding sprong. Dat is het enige wat Frans weet te bedenken op de vraag of er zaken anders liepen dan verwacht tijdens het anderhalf jaar durende project in de Emmastraat.

Oude beschermde lindebomen

In die straat staan lindebomen van zo’n vijftig à zestig jaar oud die op de bomenlijst staan. Dat betekent in Nederland dat ze extra beschermd zijn en de gemeente extra alert is op graafwerkzaamheden rondom de bomen. Omdat de gas- en waterleidingen en elektriciteitskabels er óók flink oud begonnen te worden en aan vervanging toe waren, was dat een mooie kans om de werkzaamheden tegelijk te doen. Geen makkelijke opgave want de kabels en leidingen liepen grotendeels in het trottoir, onder de bomen door. Cees van Dalen, toezichthouder kabels en leidingen bij de gemeente Dordrecht: “De optie om de oude leidingen te laten liggen om zo de boomwortels te ontzien en de nieuwe onder de weg aan te brengen, bleek niet beter. De huisaansluitingen moesten dan vaak alsnóg langs de bomen. Dat werd dus met de hand graven.” Op plekken dichtbij de bomen werd onder de wortels doorgegraven, vlak onder de tegels. Op verdere afstand van de stammen, tussen de bomen, kon de grond met een zuigwagen worden weggehaald wat ook voor een groot deel wortelbeschadiging voorkwam. Om ze te beschermen tegen zon en wind werden de wortels vervolgens afgedekt met worteldoek en kregen de bomen één keer per week water. “Belangrijke maatregelen omdat het project in mei begon. Dan staan de bomen in blad en hebben ze veel vocht nodig.”

Investeren in begrip

Dat de vervangingswerkzaamheden van de kabels en leidingen én het beschermen van de bomen zo goed verliep, is te danken aan het begrip vanuit het projectteam. Cees: “Bij de Emmastraat hebben we erin geïnvesteerd de medewerkers helemaal mee te nemen in het belang van bepaalde maatregelen voor groen. Die uitleg en simpelweg een ‘bakkie doen’ in de keet doet heel veel. Weten waarom je iets doet, geeft ook plezier. En, tijdens de hete zomer in 2021 was iedereen die aan de straat werkte écht heel blij met de schaduw van die lindes.” Een groot voordeel is volgens Frans en Cees dat Stedin hun werkzaamheden als groot pakket heeft aanbesteed en ze zes jaar lang met dezelfde aannemer werken. Frans: “Met een vaste ploeg hoef je niet alles keer op keer opnieuw af te stemmen en uit te leggen. Dat werkt heel fijn en gelukkig is deze aannemer heel meedenkend. Voor hen was het met de hand graven ook geen groot issue, het verliep heel gemoedelijk. Het enige nadeel was dat het wel duurder werd voor de opdrachtgever: in dit geval de netbeheerders.”

Werkwijze gemeente Dordrecht

Die hogere kosten vanwege beschermingsmaatregelen voor bomen zijn geen nieuws voor opdrachtgevers. De gemeente Dordrecht werkt sinds 2019 met hun handboek Kabels en leidingen en de Bomenposter met daarin en -op de regels rondom werken bij bomen. Bij de vergunningsaanvragen via het Meldpunt Opbrekingen Openbare Ruimte (MOOR), waarmee de gemeente Dordrecht werkt, staan alle lokale wet- en regelgeving en handboeken vermeld, evenals wie te bellen om te overleggen over groen. Iets simpels, zoals het ophangen van de Bomenposter van het Norminstituut Bomen, staat in het handboek vermeld als verplichting. Daarbij zijn Frans en Cees als opzichter bomen en toezichthouder kabels en leidingen, zo veel mogelijk betrokken bij de planning en uitvoering van werkzaamheden.

Een scherpere kijk dankzij een divers team

Met 2.200 ontgravingen per jaar in de gemeente Dordrecht, is het voor Cees, Frans en hun collega’s lastig om bij álle projecten nauw betrokken te zijn. Frans’ voornaamste taak is groenonderhoud in de stad. Adviseren bij projecten is bijzaak. Cees werkt met twee collega’s aan alle kabel- en leidingwerkzaamheden. Daarom is het fijn dat projectteams zelf al ver komen met de regels uit het handboek. Frans: “Het helpt enorm dat Cees een paar jaar geleden bij dat team aansloot.” Hij was de eerste collega in het kabels- en leidingenteam met een groenachtergrond, waardoor kabel- en leidingprojecten rondom bomen gemakkelijker in goede banen worden geleid. Met zowel ervaring in groen als in kabels en leidingen delft geen van beide het onderspit.

Win-win-win door samenwerking

Stationsstraat Tilburg

Bij een eerder reconstructieproject in de Willem II-straat in Tilburg waren veel partijen betrokken, maar verliep de afstemming en communicatie niet soepel. Marcel van Kampen, engineer en projectleider gas bij Enexis: “Uit dat project hebben we onze lessen getrokken, waardoor een volgend project in 2023 in de Stationsstraat stukken beter ging.”

Herinrichtingsplan

Vanuit de gemeente was er het plan om de Stationsstraat anders in te richten en het riool te vervangen. In het hele centrum moesten oude gasleidingen vervangen worden, dus Enexis haakte aan. Evenals KPN, om glasvezel aan te leggen. Na de evaluatie van het reconstructieproject in de Willem II-straat, besloten de betrokken partijen in een eerder stadium te overleggen. Marcel: “We zijn als projectteam de hele straat afgegaan, letterlijk en figuurlijk. Samen zochten we naar de ruimte voor ieders behoeftes.” Voor de gemeente was dat onder andere nieuwe bomen plaatsen in de straat. Enexis had een stappenplan hoe te werken rondom bestaande bomen met als eerste vraag of de boom weg kan. Zo niet, of en hoe er afstand kan worden gehouden? En als dat ook niet kan, welke beschermende maatregelen er zijn? Over hoe te werken in situaties met nieuwe bomen werd al wel nagedacht, maar daarvoor was nog geen officieel Enexis-beleid.

Risico’s van boomwortels

Herinrichting van de ondergrond in de Stationsstraat (Tilburg, 2023). Bron: Enexis

Boomwortels in de buurt van gasleidingen kunnen flinke risico’s opleveren. Marcel: “Normaal gebruiken we slagvast PVC-leidingen. De moffen daarvan zijn eigenlijk losse verbindingen die met rubber in elkaar klemmen. Als boomwortels druk uitoefenen of trekken, kunnen deze uit elkaar schuiven, met gaslek tot gevolg. Daarom gebruiken we binnen twee meter vanaf bomen altijd PE(polyethyleen)-leidingen, die zijn lasbaar en hebben dit probleem niet.” In de Stationsstraat zijn uiteindelijk strakke indelingen gemaakt voor alles wat de grond in moest. Kabels en leidingen zijn vervangen, verlegd waar nodig en weer onder de stoep geplaatst. Daarnaast kwam, op meer dan twee meter afstand, de groenstrook met daartussen een wortelscherm om de kabels en leidingen te beschermen tegen boomwortels.

De voor- en nadelen van werken rondom bomen

Het werken rondom bomen en de regels van de gemeente, kosten netbeheerders zoals Enexis soms extra moeite en middelen. Het inhuren van een European Tree Technician is bijvoorbeeld voor eigen rekening en in bepaalde situaties verplicht. Maar samenwerken in werkzaamheden rondom bomen en kabels en leidingen scheelt vaak juist geld. Marcel “Graafkosten delen we en zaken zoals verkeersmaatregelen, straatwerk en communicatie met de buurt komt voor rekening van de gemeente. Het budget voor de Stationsstraat hebben we door efficiënte samenwerking 190.000 euro naar beneden kunnen bijstellen.” Die gezamenlijke sleuf werkte volgens Marcel ook praktisch gezien fijn. “Normaal zouden twee civiele aannemers los van elkaar hun ‘kunstje’ doen. Dan duren werkzaamheden veel langer als je op elkaar moet wachten.” Nu alles afgestemd en waar mogelijk tegelijk gebeurde, werd de sleuf veel efficiënter benut. Win-win-win dus: lagere kosten, kortere werkzaamheden en minder overlast voor de omgeving.

Samen belangen afwegen

Nieuwezijds Voorburgwal, Prins Hendrikkade en Amsterdam Zuid

Niet alleen boven de grond, maar ook ondergronds is de stad druk. Om plannen van verschillende partijen in de ondergrond goed op elkaar af te kunnen stemmen, stuurt de gemeente Amsterdam een wenstracé rond wanneer er plannen zijn met een boven- of ondergronds gebied. Partijen die ook werkzaamheden hebben in dat gebied kunnen aanhaken in het proces. Als er knelpunten zijn met eigen assets of plannen, kunnen die in dit stadium worden gesignaleerd en overlegd.

Knelpunten oplossen

Timo Zijl is specialist maaiveld van het ingenieursbureau van de gemeente Amsterdam. “Elkaars belangen afwegen bij ondergrondse knelpunten en daarin besluiten nemen kan bijna op gevoel. Niet letterlijk natuurlijk, maar we gaan met elkaar in gesprek en bovenal: we zijn elkaars vijand niet. We willen het samen voor elkaar krijgen en zo veel mogelijk knelpunten in de stad oplossen.” Liander en Waternet zijn twee partijen die de Amsterdamse ondergrond nodig hebben. Liander voor energie en Waternet voor zowel de drinkwaterleidingen als, anders dan veel drinkwaterbedrijven in Nederland, de rioolleidingen. Knelpunten met gemeentelijk groen en bomen komen regelmatig voor in hun werkzaamheden.

Vernieuwde inrichting Nieuwezijds Voorburgwal (Amsterdam, 2025). Credits: Timo Zijl

Riool verleggen voor vernieuwing Nieuwezijds Voorburgwal

Bij de afstemming van de werkzaamheden aan de Nieuwezijds Voorburgwal in 2021 ontstond zo’n knelpunt. De gemeente wilde de rijbaan en het tramspoor vernieuwen en een servicestrook plaatsen met afvalcontainers, fietsnietjes en bomen. Die bomen moesten op een strook komen waar een rioolleiding liep van nog maar twintig jaar oud. Esteban Vargas Schneiders, operationeel beheerder bij Waternet: “Een leiding kan normaalgesproken zo’n zestig jaar mee en als deze goed is gelegd zelfs tachtig of negentig jaar. Superzonde vond ik dat als leidingbeheerder.” Esteban ging in gesprek met de vraag of de bomen konden opschuiven. “Maar de trambaan moest ook anders komen te liggen, met een berging voor regenwater eronder, een breder fietspad en afvalcontainers. Al die belangen wogen zo zwaar tegen het onze dat ik toch ben gaan kijken of verleggen mogelijk was. Hydraulisch vooral, dus of het riool nog wel goed zou werken met een verlegde en verkleinde leiding. Dat bleek te kunnen, dus werd dat de oplossing.” De besluitvorming werd vereenvoudigd omdat Waternet het riool namens de gemeente beheert en het kostentechnisch dus een broekzak-vestzaksituatie is. Als door gemeentelijke plannen assets verlegd moeten worden, is voor andere netbeheerders de verlegregeling van kracht: afhankelijk van de restlevensduur van de kabel of leiding wordt een percentage van de verlegkosten voor netbeheerders vergoed door de gemeente.

Kabels onder grondwaterniveau in Amsterdam-Zuid

Bij de aanleg van nieuwe bomen en kabels en leidingen zijn er nog geen vaste regels en is de kostenafweging een afstemmingsproces. Bijvoorbeeld in Amsterdam-Zuid. De gemeente wilde nieuwe bomen plaatsen naast een verdeelstation van Liander, die verwacht daar in de toekomst nieuwe kabels te moeten leggen. Voor die werkzaamheden is een maximale bijdrage afgesproken voor Liander, de rest is voor de gemeente. De knelpuntoplossing werd daar: nieuwe kabels worden in een mantelbuis onder grondwaterniveau geplaatst, op 160 cm in plaats van 80 cm. De bomen komen daarbovenop en aangezien wortels tot aan het grondwaterniveau groeien, komen ze niet rond de mantelbuizen. Cock Baltissen, projectmanager bij Liander: “Nieuwe kabels kunnen we vanaf een ander punt erdoorheen trekken, zonder te hoeven graven bij de bomen.” Al is het vaker gedaan, de extra diepe mantelbuizen zijn een relatief nieuwe oplossing voor kabels in de buurt van bomen. Cock: “Op deze manier benutten we de ruimte dubbel, maar er komen ook nieuwe uitdagingen bij kijken. De diepte moet ruimte-technisch mogelijk zijn én deze constructie kan de belastbaarheid van de kabels beïnvloeden. Normaal gesproken worden kabels door de ondergrond gekoeld, maar in een mantelbuis zit er lucht omheen. Dit beïnvloedt de natuurlijke koeling en daarmee de belastbaarheid van de kabels. Het blijft een afweging tussen de voor- en nadelen. Het uitgangspunt is: een technisch adequaat alternatief, tegen de laagst maatschappelijke kosten.”

Bomen naast een drinkwatertransportleiding op de Prins Hendrikkade

Plaatsing van boombunkers op de Prins Hendrikkade
(Amsterdam, 2024). Bron: Waternet

Op de Nieuwezijds Voorburgwal lag voor Waternet de oplossing in goede afstemming en het verleggen van hun leiding. Bij hun werkzaamheden op de Prins Hendrikkade in 2024, is het met technische oplossingen gelukt nieuwe bomen direct te plaatsen náást een van de drie grootste drinkwaterleidingen die Amsterdam-Noord en het centrum van water voorziet. Esteban: “Als de boomwortels dichtbij de leiding komen, ontstaat het risico dat wij er niet meer bij kunnen voor onderhoud of vervanging. Beide belangen waren groot en zo’n grote leiding verleg je niet zomaar, maar de bomen moesten er ook komen.” De oplossing werd een ondergrondse L-wand, waarin de bomen in een ‘boombunker’ werden geplaatst. De wortels kunnen hierdoor niet meer naar de leiding groeien en het gewicht van de grond aan de boomkant zorgt ervoor dat de L-wand een draagfunctie krijgt voor de grond aan de andere kant. Zo konden de nieuwe bomen er komen én kan de leiding altijd ontgraven worden.

Regieslot bij werkzaamheden aan de kademuren

Bij werkzaamheden aan de kademuren in de binnenstad wordt veel vanuit de bomen geredeneerd. Veel kademuren moeten ‘gered’ worden met levensduurverlengende maatregelen. Een flinke klus, waarbij de bomen vaak precies in de strook naast de grachten staan. Esteban “Soms hebben we aan de andere kant van die bomen nog werkzaamheden aan het riool. Dan krijgen die bomen dubbele klappen en dat willen we zien te voorkomen.” Edwin Peterse is boomexpert bij de gemeente Amsterdam. Hij stelde een kaart op waarop per boom het belang en de beschermingswaarde staat omschreven. Als een boom oud of ziek is, kan de beschermingswaarde bijvoorbeeld lager zijn en weegt het belang van andere werkzaamheden zwaarder. Edwin: “Maar mocht een goede, beschermwaardige boom al klappen hebben gehad van die noodzakelijke kadewerkzaamheden, dan zet de gemeente er een regieslot op.
Rondom die boom mogen er dan een aantal jaar geen werkzaamheden worden uitgevoerd,
om de boom rust te geven.”

Van onbegrip naar samenwerking

De samenwerking tussen Waternet, Liander en de gemeente Amsterdam kent verschillende vormen van werken rondom bomen, afgestemd op de belangen in die specifieke situaties. Timo: “Er zijn regels vanuit de gemeente over hoe we in Amsterdam in de ondergrond werken, waar we indien nodig op terug kunnen vallen, maar vaak is dit niet nodig.” Esteban: “Het gaat altijd gemoedelijk. In het begin kan er onbegrip zijn, maar tijdens het overleg kom je erachter dat je elkaars belangen gewoon nog niet snapte. Die afstemming werkt fijn.”