Een dag (z)onder maaiveld

Op een architectuurbiënnale met als thema ‘Urban by nature’ kan de ondergrond eigenlijk niet ontbreken; de ondergrond stelt ons tenslotte in staat een (leefbare) stedelijke omgeving te creëren. Toch wordt die belangrijke bijdrage vaak over het hoofd gezien. Gelukkig niet op de IABR-2014. Hier werd op 10 juli jl. een hele dag gewijd aan ondergronds ruimtegebruik in stedelijke ontwikkeling.

16 juli 2014

Het auditorium van de Kunsthal Rotterdam zat nagenoeg vol op donderdagochtend 10 juli, ondanks het mooie weer en de eventuele kater na het verlies van Oranje de avond ervoor. Meer dan honderdtwintig mensen hadden zich aangemeld, uit binnen- en buitenland en vanuit diverse vakgebieden. Deze diversiteit paste bij het doel van de dag: verschillende netwerken met elkaar verbinden en de relatie versterken tussen ondergronddeskundigen en degenen die het meest van hun kennis kunnen profiteren, zoals stedenbouwkundigen, beleidsmakers en het publiek.

Urban underground startte met een plenair gedeelte onder leiding van dagvoorzitter Ard den Outer, strategisch adviseur opdrachtgeverschap bij de provincie Zuid-Holland. Hij heette iedereen van harte welkom op deze speciale dag binnen de zesde editie van de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR).

Ondergronds aan de Maas

Dat Rotterdam optrad als gastheer voor Urban underground is niet gek: Ron Voskuilen, algemeen directeur Stadsontwikkeling bij de gemeente Rotterdam, liet als eerste spreker direct zien hoe actief de gemeente is in de ondergrond, en waarom zij mede-initiatiefnemer waren van Urban underground: “Het belang van de ondergrond wordt vaak vergeten. Maar het feit is dat de bodem in Nederland continu zakt en dat dat grote gevolgen kan hebben als we hier niet slim mee omgaan”, aldus Voskuilen. Hij benadrukte dat samenwerking cruciaal is. “Je moet de ondergrond begrijpen om er goed in te kunnen bouwen en dat vergt verder kijken dan je eigen werkveld; boven- en ondergrond moeten in balans zijn. Ik ben dan ook verheugd om vandaag mensen uit zo veel verschillende disciplines te zien. Het is belangrijk dat we boven- en ondergrond meer integraal gaan benaderen.”

Het nut van integraliteit

Hiermee sloot Voskuilen naadloos aan op de volgende spreker, Jaqueline Cramer. Zij is onder meer oud-minister van VROM, hoogleraar duurzaam innoveren aan de Universiteit Utrecht en directeur van het Utrecht Sustainability Institute (USI). Op Urban underground sprak ze echter vanuit haar rol als ambassadeur van het COB.

Het startpunt van Cramers presentatie was het waarom: waarom zou je ondergronds bouwen? Dat legde ze helder uit aan de hand van voorbeelden. In Delft zorgt een ondergrondse spoortunnel ervoor dat de stad straks niet meer in tweeën wordt gedeeld en dat er rond het station een fijne leefomgeving ontstaat. De tramtunnel in Den Haag is van groot belang geweest voor het behoud van een levendige binnenstad. En in Utrecht draagt de ondergrond als ‘biowasmachine’ actief bij aan een schonere omgeving.

“De grootste uitdaging is het optimaal combineren van verschillende functies, op een duurzame manier”, stelde Cramer. “Het COB ontwikkelt hulpmiddelen hiervoor, zoals de publicatie Slimme regie op de ondergrond. Op basis van praktijkervaringen zijn een aantal randvoorwaarden en aanbevelingen geformuleerd die professionals kunnen gebruiken om meer grip te krijgen op ondergronds ruimtegebruik. De uitspraken lijken vrij vanzelfsprekend, maar doe het maar eens!”

Dit bracht Cramer bij het eindstation: wat kunnen we bereiken als we duurzaam en integraal omgaan met boven- en ondergrond? Ook dit liet ze zien met een aantal voorbeelden. Cramer: “De gemeente Den Haag beschouwt de Rotterdamsebaan niet puur als een infrastructurele oplossing, maar als kans om de (bovengrondse) leefkwaliteit te verbeteren. Er is nadrukkelijke aandacht voor duurzaamheid, zodat het project ook op lange termijn een positief effect heeft. Het Oosterdokeiland in Amsterdam is nog een mooi voorbeeld. Daar zijn op een zeer compact gebied veel verschillende functies gecombineerd, en is de ondergrond onderdeel van het energiesysteem: dankzij de ondergrondse warmte- en koudeopslag wordt het hele eiland wordt op duurzame manier van energie voorzien. Zo vervult de ondergrond een belangrijke rol in de langetermijnvisie voor het gebied.”

Ondergrond onder de loep

Maar om de ondergrond op deze manier te kunnen benutten, is wel kennis van zaken nodig. Hoe zit de ondergrond in elkaar? Wat weten we ervan? Jeroen Schokker, geoloog en geomodelleur bij TNO, ging hierop in tijdens zijn presentatie: “Nederland is bovengronds misschien wat saai en plat, maar ondergronds bevindt zich een heel grillig landschap. En hierin gebeuren veel dingen die essentieel zijn onze samenleving; kabels en leidingen in de bovenste laag, gasvelden in de diepe ondergrond. Om dit in goede banen te leiden, is de overheid sinds het begin van deze eeuw bezig met 3D-planning. Daarvoor is onder meer data nodig: het DINOloket is opgezet, we hebben diverse ondergrondmodellen ontwikkeld en voor de bovenste laag is er GeoTop. Toch blijft ondergronds bouwen complex, met name in stedelijke gebieden. Doordat die zich blijven ontwikkelen, verandert ook de ondergrond en deze niet-natuurlijke veranderingen zijn moeilijker te volgen. We werken daarom bijvoorbeeld samen met geologische diensten van andere landen, om de kennis op dit vlak te versterken.”

Geo-Impuls

Na het plenaire gedeelte volgde een uitgebreid programma met parallelle sessies. De gasten konden 3D-demo’s bekijken, workshops volgen, meespelen met een serious game over ondergrondse bouwen en presentaties bijwonen.

Eén van de presentaties kwam van Geo-Impuls, het nationale programma waarin partijen samenwerken aan het tegengaan van geotechnisch falen bij bouwprojecten. Maarten Profittlich, werkgroeplid van Geo-Impuls en hoofd geo-advies bij Fugro, lichtte een recent opgeleverd hulpmiddel toe: het boekje Heeft u overal aan gedacht? (in het Engels beschikbaar als Are you prepared?). Deze publicatie maakt inzichtelijk welke risico’s er kunnen voortkomen uit de ondergrond, zodat er slim mee omgegaan kan worden. Profittlich: “Het publiek waardeerde onze bijdrage, ze werden zich ervan bewust dat vroegtijdige en continue aandacht voor de ondergrond voor elk project belangrijk is. Verschillende gasten hebben een exemplaar van het boekje meegenomen. We hopen dat de boodschap zich op deze manier steeds verder verspreidt.”