Verduurzaming tunnelverlichting

Verlichting is de grootste energieverbruiker van alle systemen in een tunnel. In dit project worden de mogelijkheden tot verduurzaming onderzocht, onderzoeksvoorstellen geformuleerd en internationale samenwerking gezocht. Dit heeft al geleid tot een herziening van de NSVV Richtlijn tunnelverlichting in 2023. Beheerders en projecten worden ondersteund bij toepassing van de nieuwe richtlijn. 

De installaties in de tunnels van Rijkswaterstaat verbruiken jaarlijks ruim veertig miljoen kWh elektriciteit. Ongeveer de helft hiervan gaat naar verlichting. Onderzoeken en proeven laten zien dat er diverse mogelijkheden zijn om het energieverbruik van de verlichting in tunnels te verlagen. Reden voor het COB om samen met netwerkpartijen, waaronder Rijkswaterstaat, een onderzoeksprogramma te starten.

Stand van zaken

Uit een onderzoeksprogramma van het COB met netwerkpartijen is een herijking van de NSVV-richtlijn voortgekomen, die in 2023 is opgeleverd. In 2024 heeft het COB zich gericht op de toepassing van die richtlijn in de praktijk. De projectgroep is langs gegaan bij tunnelbeheerorganisaties om met hen de kansen van de nieuwe richtlijn door te nemen. Het resultaat zal in de volgende versie van Maatregelencatalogus energiereductie worden opgenomen, in de vorm van opgehaalde kansen (en struikelblokken). Dit jaar, in 2025, wordt er een opvolgend onderzoek uitgezet met betrekking tot de afwerking van wanden in tunnels.

Nieuw deelproject: Afwerking wanden in tunnels (WIT)

Een volgend speerpunt waar het COB zich dit jaar op wil richten, in het verlengde van het onderzoeksprogramma rondom verduurzaming van tunnelverlichting, is de afwerking van wanden in tunnels. Dit deelproject wordt in het vervolg afgekort tot WIT. Bij het verlichten van tunnels spelen de wanden namelijk een belangrijke rol, niet alleen vanwege de te behalen lichtwaarden, maar ook voor de ruimtelijke beleving én het kwalitatieve aanzien van tunnels zijn tunnelwanden beeldbepalend. Waar Nederlandse tunnels vroeger altijd van witte tegels waren voorzien, zien we de afgelopen decennia kaal beton, maar ook coating, gladde panelen of brandwerende beplating op de tunnelwanden.

Vanuit WIT willen we een overzicht maken van de mogelijkheden voor de wandafwerking van tunnels en van de voor- en nadelen, risico’s en kosten. Daarbij gaat het niet alleen over energieverbruik en lichtreflectie, maar zeker ook over het reinigen en de levensduur van de wandafwerking. Ook zullen we adviezen gaan formuleren voor verbeteringen die mogelijk zijn in bestaande tunnels met een bestaande wandafwerking.

We kunnen bij het team van WIT bij het COB nog best wel hulp gebruiken. Heb jij kennis van wandafwerking, bijvoorbeeld op een specifiek aspect daarvan zoals de kosten, of heb je ervaring bij een bepaalde tunnel met wandafwerking, laat het dan weten bij projectleider Harry de Haan (harry.de.haan@elumint.nl) of Karin Clement (karin.clement@cob.nl). Wij nemen je kennis en/of ervaringen graag mee in dit deelproject.

Eerdere updates

Update 2023

In 2023 is de herziene NSVV-richtlijn Tunnelverlichting gepubliceerd. Het projectteam heeft tevens met het TOP-2-contractteam over toepasbaarheid de NSVV 2023 bij Sijtwende-tunnels en Drechttunnel afgestemd. Ook heeft afstemming met Westerscheldetunnel, Gaasperdammertunnel en Leidsche Rijntunnel over toepassing NSVV 2023 plaatgevonden. Er is een issue voor LTS aangemaakt ter voorbereiding op aanpassing LTS/BSTTI en een presentatie over d enieuwe richtlijn gegeven op het NSVV-congres 14 november 2023.

Update 2022

In de afgelopen periode is intensief samengewerkt met het project De Groene Boog en de NSVV. De uitkomsten van deze onderzoeken hebben geleid tot diverse adviesverzoeken die door de NSVV in behandeling zijn genomen en zijn verwerkt in een addendum op de Richtlijn Tunnelverlichting. In de afgelopen periode is interesse gepeild bij internationale contacten. Meerdere landen hebben interesse. Opvolging heeft nog geen prioriteit kunnen krijgen vanwege het opstellen addendum.

Het concept-addendum is al toegepast op de verlichting van de Victory Boogie Woogietunnel en heeft geleid tot aanpassingen in de instellingen van de lichtregeling met een geschatte besparing van meer dan dertig procent per jaar op het energieverbruik. Dit komt overeen met een besparing van ongeveer 275.000 kWh/jaar. Ook is overleg gevoerd met de organisatie van de Westerscheldetunnel om de besparingsmogelijkheden volgens het addendum bij de komende vernieuwing van de verlichting ook in die tunnel te kunnen toepassen.

Voor de verlichting in tunnelbuizen werd tot een aantal jaren geleden gebruik gemaakt van gasontladingslampen, zoals hogedruknatriumlampen met hun kenmerkende oranje lichtkleur. Inmiddels zijn ledlampen de norm. Zowel bij nieuwe tunnels, als bij renovatie van bestaande tunnels, stappen tunnelbeheerders over op deze energiezuinigere verlichting. Door gebruik te maken van ledverlichting, wordt al een energiebesparing van tien tot twintig procent gerealiseerd.

Op basis van praktijkproeven en de eigenschappen van ledlampen gaan experts er vanuit dat een hogere energiebesparing mogelijk is. Op dit moment schrijft de Landelijke Tunnelstandaard (LTS) voor dat het lichtniveau in tunnels wordt bepaald aan de hand van de Richtlijn Tunnelverlichting van de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde, de NSVV. Deze richtlijn is gebaseerd op gasontladingslampen en houdt nog geen rekening met het bredere lichtspectrum van ledlampen. Als uit onderzoek blijkt dat het lichtniveau van ledlampen inderdaad omlaag kan, zal de richtlijn moeten worden aangepast.

Potentiële besparingskansen

• Ledlampen hebben een aanzienlijk breder lichtspectrum dan gasontladingslampen. Dat zorgt ervoor dat bij eenzelfde verlichtingsniveau, het licht van ledlampen als feller wordt ervaren dan dat van gasontladingslampen. De verwachting is dan ook dat het lichtniveau van ledverlichting omlaag kan met gelijkblijvende waarneming.
• Daarnaast zijn ledlampen goed dimbaar en kan het lichtniveau veel sneller worden aangepast aan veranderende omstandigheden. Denk aan het afstemmen van het verlichtingsniveau op de hoeveelheid licht buiten de tunnel, op de actuele verkeersintensiteit of op de actuele snelheid van het verkeer. Ook dit biedt dus besparingsmogelijkheden.
• Maar ook het verlagen van het verlichtingsniveau in het centrale deel van de tunnel bij lange tunnels is de moeite van het onderzoeken waard.
• Net als het verbeteren van de inregeling en het onderhoud van de zogeheten L20-meter, die vlak voor de tunnelingang de hoeveelheid licht meet en aan de hand daarvan het niveau van de ingangsverlichting bepaalt.
• Ook de toepassing van lichter, reflecterend asfalt, kan tot besparing leiden.

Kennis en ervaring uit eerdere onderzoeken

De afgelopen jaren zijn al diverse onderzoeksprojecten en proeven uitgevoerd om de besparingsmogelijkheden van ledverlichting in kaart te brengen. Zo is tijdens de renovatie van de Velsertunnel een rijproef gedaan met onder meer lichtexperts, waarbij de basisverlichting in de tunnel werd gedimd. Aan de deelnemers werd gevraagd of ze genoeg zagen om door de tunnel te rijden en of ze objecten op het wegdek nog konden waarnemen. Een van de uitkomsten was dat deelnemers het niet merkten als het lichtniveau werd gedimd tot zeventig procent van het voorgeschreven niveau. En pas bij een halvering van het verlichtingsniveau konden ze de objecten niet meer goed zien, maar zagen ze nog wel genoeg om door de tunnel te rijden.

Lopend (praktijk)onderzoek

Eerdere onderzoeken en proeven laten zien dat er diverse mogelijkheden zijn om het energieverbruik van de verlichting in tunnels verder te verlagen. Om de verschillende opties beter te onderbouwen en verder te concretiseren is wel extra praktijkonderzoek nodig, bijvoorbeeld om te zien of de besparingsmaatregelen ook in andere tunnels werken.

Er zijn veertien onderzoeksprojecten die in tunnels (gaan) plaatsvinden, belangstellenden kunnen zich altijd melden:

1. Verlagen lichtniveau basisverlichting en ingangsverlichting
2. Verlaging lichtniveau basisverlichting in lange tunnels
3. Dynamische regeling lichtniveau ingangsverlichting op basis van actuele snelheid
4. Vloeiender verloop CIE-curve
5. Toepassen nieuwe curve ooggevoeligheid bij lichtmetingen
6. Toepassing hoogreflectief asfalt
7. Regelen basisverlichting aan de hand van verkeersintensiteit en snelheid
8. Betere monitoring regeling tunnelverlichting
9. Lichtniveau beperken door tegengaan verblinding
10. Vergroenen van tunnelingang
11. Verbeteren L20-meting
12. Verhouding reflectie wanden en wegdek
13. Voordelen van lijnverlichting in vergelijking met puntverlichting
14. Tunnelverlichting op gelijkstroom

Een jaar later zijn samen met het Franse CETU enkele experimenten in de Mont Blanctunnel uitgevoerd. In deze tunnel zit over een lengte van 400 meter dimbare ledverlichting, waarvan de lichtkleur kan worden aangepast. In de rest van de tunnel zitten nog traditionele hogedruknatriumlampen. Dat bood de kans om de verschillen in zichtbaarheid bij de beide verlichtingstypen te testen.

Voor een van de proeven zijn objecten op het wegdek geplaatst, waarna aan een groep verlichtings- en tunnelveiligheidsexperts is gevraagd aan te geven bij welk verlichtingsniveau van de ledlampen ze alles nog even goed konden waarnemen als in het deel van de tunnel met de natriumlampen. Voor de proef is niet alleen het verlichtingsniveau, maar ook de kleur van het ledlicht gevarieerd. Dat laatste zorgde voor een verrassende uitkomst. Bij een warm-witte lichtkleur kon maar weinig worden gedimd, zonder dat de waarneming slechter werd. Bij blauwer ledlicht kon veel verder worden gedimd en zagen de deelnemers de objecten nog steeds goed met slechts de helft van het voorgeschreven verlichtingsniveau. Een dergelijk dimniveau komt neer op een elektriciteitsbesparing van bijna vijftig procent.

In de Mont Blanctunnel is ook onderzocht of de verhouding tussen de helderheid van de wanden en het wegdek van invloed is op zichtbaarheid in de tunnel en de beleving van de ruimte. Dat bleek het geval: als de wanden en het wegdek dezelfde helderheid hadden, konden de deelnemers objecten op de weg het beste herkennen en ontstond ook het prettigste lichtbeeld. In Nederland schrijft de richtlijn voor dat de helderheid van de wanden minimaal 60% van de helderheid van het wegdek moet bedragen.

Rij- en verlichtingsproeven

Meer informatie over de rijproeven in de Gaasperdammertunnel (2020) en Ketheltunnel (2021) en over de proef tweekleuren ledverlichting in Kiltunnel (2022) is te vinden in onderstaand document.
>> Rij- en verlichtingsproeven (pdf, 1 MB)

Update 12 juni 2020

De werkgroep gaf een update van alle uitgevoerde en lopende onderzoeken tijdens de bijeenkomst van het platform Duurzaamheid op 12 juni 2020. Tijdens het Europese congres Beyond a tunnel vision op 27 november 2020 is de voortgang gepresenteerd en verder gezocht naar internationale samenwerking op dit vlak.