Verduurzaming tunnelverlichting

Tunnelverlichting is de grootste energieverbruiker van alle systemen in een tunnel. In dit project worden de mogelijkheden tot verduurzaming onderzocht, onderzoeksvoorstellen geformuleerd, internationale samenwerking gezocht en voorstellen gemaakt voor het aanpassen van richtlijnen.

De installaties in de tunnels van Rijkswaterstaat verbruiken jaarlijks ruim veertig miljoen kWh elektriciteit. Ongeveer de helft hiervan gaat naar verlichting. Onderzoeken en proeven laten zien dat er diverse mogelijkheden zijn om het energieverbruik van de verlichting in tunnels te verlagen. Reden voor het COB om samen met netwerkpartijen, waaronder Rijkswaterstaat, een onderzoeksprogramma te starten. Voor de uitvoering hiervan zoekt het COB tunnelprojecten in binnen- en buitenland. Belangstellenden kunnen zich bij het COB aanmelden voor een van de veertien onderzoeksprojecten.

COB-onderzoeksprogramma

Bovenstaande onderzoeken en proeven laten zien dat er diverse mogelijkheden zijn om het energieverbruik van de verlichting in tunnels verder te verlagen. Om de verschillende opties beter te onderbouwen en verder te concretiseren is nog wel extra onderzoek nodig. Bijvoorbeeld om te zien of de besparingsmaatregelen ook in andere tunnels werken. Samen met een aantal partijen, waaronder Rijkswaterstaat, heeft het COB hiervoor een onderzoeksprogramma ontwikkeld.

Voor de uitvoering hiervan zoekt het COB tunnelprojecten in binnen- en buitenland. Belangstellenden kunnen zich bij het COB aanmelden voor een van de veertien onderzoeksprojecten.

Verlagen lichtniveau basisverlichting en ingangsverlichting
Verlaging lichtniveau basisverlichting in lange tunnels
Dynamische regeling lichtniveau ingangsverlichting op basis van actuele snelheid
Vloeiender verloop CIE-curve
Toepassen nieuwe curve ooggevoeligheid bij lichtmetingen
Toepassing hoogreflectief asfalt
Regelen basisverlichting aan de hand van verkeersintensiteit en snelheid
Betere monitoring regeling tunnelverlichting
Lichtniveau beperken door tegengaan verblinding
Vergroenen van tunnelingang
Verbeteren L20-meting
Verhouding reflectie wanden en wegdek
Voordelen van lijnverlichting in vergelijking met puntverlichting
Tunnelverlichting op gelijkstroom

Nr.	Omschrijving	Verwachte opleverdatum
1	Verdere uitvoering onderzoeksprogramma nationaal.	Doorlopend
2	Verdere uitvoering onderzoeksprogramma internationaal.	Doorlopend
3	NIEUW: Aanpassen lichtnormering/toevoegen addendum i.s.m. NSVV.	Q4 2023

Omschrijving	Draagt bij aan deliverable …
Op 13 april 2022 is tijdens de platformbijeenkomst de stand van zaken weergegeven, ook is informatie gedeeld over reflecterend asfalt.	Alle deliverables
Op 1 juni 2022 is een mail gestuurd aan internationale contacten, waarin een oproep wordt gedaan tot samenwerking rond duurzaamheid van tunnelverlichting.	Alle deliverables
Uitvoeren proeven bij Kiltunnel.	1
Addendum NSVV schrijven.	1
Toepassen addendum bij Victory Boogie Woogie Tunnel.	1

Update eind 2022

In de afgelopen periode is intensief samengewerkt met het project De Groene Boog en de NSVV. De uitkomsten van deze onderzoeken hebben geleid tot diverse adviesverzoeken die door de NSVV in behandeling zijn genomen en zijn verwerkt in een addendum op de Richtlijn Tunnelverlichting. Het addendum wordt momenteel voorgelegd voor vrijgave binnen de NSVV. In de afgelopen periode is interesse gepeild bij internationale contacten. Meerdere landen hebben interesse. Opvolging heeft nog geen prioriteit kunnen krijgen vanwege het opstellen addendum.

Het concept-addendum is al toegepast op de verlichting van de Victory Boogie Woogietunnel en heeft geleid tot aanpassingen in de instellingen van de lichtregeling met een geschatte besparing van meer dan dertig procent per jaar op het energieverbruik. Dit komt overeen met een besparing van ongeveer 275.000 kWh/jaar. Ook is overleg gevoerd met de organisatie van de Westerscheldetunnel om de besparingsmogelijkheden volgens het addendum bij de komende vernieuwing van de verlichting ook in die tunnel te kunnen toepassen.

Voor de verlichting in tunnelbuizen werd tot een aantal jaren geleden gebruik gemaakt van gasontladingslampen, zoals hogedruknatriumlampen met hun kenmerkende oranje lichtkleur. Inmiddels zijn ledlampen de norm. Zowel bij nieuwe tunnels, als bij renovatie van bestaande tunnels, stappen tunnelbeheerders over op deze energiezuinigere verlichting. Door gebruik te maken van ledverlichting, wordt al een energiebesparing van tien tot twintig procent gerealiseerd.

Op basis van praktijkproeven en de eigenschappen van ledlampen gaan experts er vanuit dat een hogere energiebesparing mogelijk is. Op dit moment schrijft de Landelijke Tunnelstandaard (LTS) voor dat het lichtniveau in tunnels wordt bepaald aan de hand van de Richtlijn Tunnelverlichting van de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde, de NSVV. Deze richtlijn is gebaseerd op gasontladingslampen en houdt nog geen rekening met het bredere lichtspectrum van ledlampen. Als uit onderzoek blijkt dat het lichtniveau van ledlampen inderdaad omlaag kan, zal de richtlijn moeten worden aangepast.

Potentiële besparingskansen

Ledlampen hebben een aanzienlijk breder lichtspectrum dan gasontladingslampen. Dat zorgt ervoor dat bij eenzelfde verlichtingsniveau, het licht van ledlampen als feller wordt ervaren dan dat van gasontladingslampen. De verwachting is dan ook dat het lichtniveau van ledverlichting omlaag kan met gelijkblijvende waarneming.
Daarnaast zijn ledlampen goed dimbaar en kan het lichtniveau veel sneller worden aangepast aan veranderende omstandigheden. Denk aan het afstemmen van het verlichtingsniveau op de hoeveelheid licht buiten de tunnel, op de actuele verkeersintensiteit of op de actuele snelheid van het verkeer. Ook dit biedt dus besparingsmogelijkheden.
Maar ook het verlagen van het verlichtingsniveau in het centrale deel van de tunnel bij lange tunnels is de moeite van het onderzoeken waard.
Net als het verbeteren van de inregeling en het onderhoud van de zogeheten L20-meter, die vlak voor de tunnelingang de hoeveelheid licht meet en aan de hand daarvan het niveau van de ingangsverlichting bepaalt.
Ook de toepassing van lichter, reflecterend asfalt, kan tot besparing leiden.

Kennis en ervaring uit eerdere onderzoeken

De afgelopen jaren zijn al diverse onderzoeksprojecten en proeven uitgevoerd om de besparingsmogelijkheden van ledverlichting in kaart te brengen. Zo is tijdens de renovatie van de Velsertunnel een rijproef gedaan met onder meer lichtexperts, waarbij de basisverlichting in de tunnel werd gedimd. Aan de deelnemers werd gevraagd of ze genoeg zagen om door de tunnel te rijden en of ze objecten op het wegdek nog konden waarnemen. Een van de uitkomsten was dat deelnemers het niet merkten als het lichtniveau werd gedimd tot zeventig procent van het voorgeschreven niveau. En pas bij een halvering van het verlichtingsniveau konden ze de objecten niet meer goed zien, maar zagen ze nog wel genoeg om door de tunnel te rijden.

Een jaar later zijn samen met het Franse CETU enkele experimenten in de Mont Blanctunnel uitgevoerd. In deze tunnel zit over een lengte van 400 meter dimbare ledverlichting, waarvan de lichtkleur kan worden aangepast. In de rest van de tunnel zitten nog traditionele hogedruknatriumlampen. Dat bood de kans om de verschillen in zichtbaarheid bij de beide verlichtingstypen te testen.

Voor een van de proeven zijn objecten op het wegdek geplaatst, waarna aan een groep verlichtings- en tunnelveiligheidsexperts is gevraagd aan te geven bij welk verlichtingsniveau van de ledlampen ze alles nog even goed konden waarnemen als in het deel van de tunnel met de natriumlampen. Voor de proef is niet alleen het verlichtingsniveau, maar ook de kleur van het ledlicht gevarieerd. Dat laatste zorgde voor een verrassende uitkomst. Bij een warm-witte lichtkleur kon maar weinig worden gedimd, zonder dat de waarneming slechter werd. Bij blauwer ledlicht kon veel verder worden gedimd en zagen de deelnemers de objecten nog steeds goed met slechts de helft van het voorgeschreven verlichtingsniveau. Een dergelijk dimniveau komt neer op een elektriciteitsbesparing van bijna vijftig procent.

In de Mont Blanctunnel is ook onderzocht of de verhouding tussen de helderheid van de wanden en het wegdek van invloed is op zichtbaarheid in de tunnel en de beleving van de ruimte. Dat bleek het geval: als de wanden en het wegdek dezelfde helderheid hadden, konden de deelnemers objecten op de weg het beste herkennen en ontstond ook het prettigste lichtbeeld. In Nederland schrijft de richtlijn voor dat de helderheid van de wanden minimaal 60% van de helderheid van het wegdek moet bedragen.

Ook in de Gaasperdammertunnel is onderzoek gedaan. Ook hier is specifiek gekeken naar de ingangsverlichting en niet alleen naar de basisverlichting. Voor het onderzoek zijn waarnemingsproeven gedaan bij verschillende lichtniveaus, zowel vanaf een vaste locatie, als rijdend in een personenauto. In beide gevallen moesten de achttien respondenten aangeven of ze objecten in de tunnel konden zien. De uitkomst van de proeven is dat het verlichtingsniveau van de ingangsverlichting fors omlaag kan. Zo zou de zogeheten k-factor, die het niveau van de ingangsverlichting bepaalt, op basis van deze proeven met 58 procent terug kunnen, van 4,5 procent naar circa 2 procent. Bij vervolgonderzoeken zal deze voorlopige conclusie verder tegen het licht worden gehouden. Verder zou de lichtsterkte van de basisverlichting in het midden van de tunnel met ongeveer dertig procent kunnen worden verminderd.